คดีที่พิพาทเกี่ยวกับที่ดินนั้นมีมูลเหตุมาจากหลายกรณี อาทิเช่น  กรรมสิทธิ์ที่ดิน ละเมิด-บุกรุกที่ดิน ครอบครองปรปักษ์ เรียกคืนที่ดิน เป็นต้น แต่ ณ ที่นี้จะขอยกตัวอย่างมูลเหตุคดีที่มีความสำคัญๆ ได้แก่ คดีฟ้องเรียกการครอบครองที่ดินคืน

ซึ่งตามประมวลกฎหมายแพ่งและพาณิชย์ มาตรา 1375 บัญญัติว่า “ถ้าผู้ครอบครองถูกแย่งการครอบครองโดยมิชอบด้วยกฎหมายไซร้ ท่านว่าผู้ครอบครองมีสิทธิจะได้คืนซึ่งการครอบครอง เว้นแต่อีกฝ่ายหนึ่งมีสิทธิเหนือทรัพย์สินดีกว่าซึ่งจะเป็นเหตุให้เรียกคืนจากผู้ครอบครองได้ การฟ้องคดีเพื่อเอาคืนซึ่งการครอบครองนั้น ท่านว่าต้องฟ้องภายในปีหนึ่งนับแต่เวลาถูกแย่งการครอบครอง”

ผู้ครอบครองอาจถูกแย่งการครอบครองได้ในกรณีดังต่อไปนี้

1.ถูกแย่งเอาทรัพย์สินโดยตรง

2.กรณีมีผู้ครอบครองแทนผู้อื่นแล้วต่อมาได้เปลี่ยนลักษณะแห่งการยึดถือว่าต่อไปจะยึดถือทรัพย์สินนั้นไว้เพื่อตน จะไม่ครอบครองแทนอีกต่อไป

สำหรับที่ดินที่มีเพียงสิทธิครอบครอง เช่น ที่ดิน นส. 3, นส.3 ก., สค.1 เป็นต้น ผู้ที่จะได้สิทธิในที่ดินประเภทนี้จะต้องเป็นผู้ยึดถือที่ดินนั้นหรือมีผู้ยึดถือแทน ดังนั้นหากผู้ครอบครองขาดการยึดถือเช่นว่านั้นแล้ว ต่อมามีผู้แย่งการครอบครอง ผู้แย่งการครอบครองย่อมได้ไปซึ่งสิทธิครอบครอง แต่กรณีดังกล่าวนี้ผู้ครอบครองสามารถฟ้องเรียกคืนได้ภายในหนึ่งปีนับแต่เวลาถูกแย่งการครอบครอง

สาระสำคัญของการแย่งการครอบครองและการฟ้องเรียกคืนซึ่งการครอบครองมีดังนี้

1. การแย่งการครอบครองจะต้องเข้าไปครอบครองที่ดินด้วยตนเองหรือโดยผู้แทน

2. การแย่งการครอบครองจะมีได้เฉพาะในที่ดินของผู้อื่นเท่านั้น

3. การโต้แย้งสิทธิต้องโต้แย้งต่อผู้มีสิทธิครอบครองเท่านั้น

4. กรณีขอออกหนังสือรับรองการทำประโยชน์หรือเสียภาษีบำรุงท้องที่ ยังไม่ถือว่าแย่งการครอบครอง

5. แต่ถ้าขอรังวัดออกโฉนดที่ดิน แม้ยังไม่มีการเข้าครอบครองที่ดินจริงจัง ก็ถือว่าได้ประโยชน์จากข้อสันนิษฐานว่าผู้มีชื่อในทะเบียนเป็นผู้มีสิทธิครอบครอง จึงเป็นการแย่งการครอบครองนับตั้งแต่วันที่รู้

6. การครอบครองในระหว่างดำเนินคดี หรือครอบครองในฐานะเจ้าของรวม ถือเป็นการครอบครองแทนเจ้าของ

การฟ้องร้องดำเนินคดี

การจะฟ้องร้องดำเนินคดีเพื่อเรียกคืนซึ่งการครอบครองที่ดินนั้น จะต้องดำเนินการภายในอายุความ 1 ปีนับแต่เวลาถูกแย่งการครอบครองตามประมวลกฎหมายแพ่งและพาณิชย์ มาตรา 1375 วรรคสอง มิฉะนั้นถือว่าคดีเป็นอันขาดอายุความ โดยการฟ้องร้องดำเนินคดีจะต้องมีเอกสารหลักฐาน ได้แก่ สำเนาโฉนดที่ดิน สำเนาเอกสารแสดงสิทธิครอบครอง เช่น นส. 3, นส.3 ก., สค.1 เป็นต้น